Polska, za sprawą swej ponadtysiącletniej historii, uchodzi za kraj obfitujący w interesujące zakątki, których bogata przeszłość potrafi zaskoczyć niejednego obserwatora. Nie trzeba jednak być turystą, by odwiedzane miejsca wprawiły nas w zdumienie. Czasem nawet dobrze znane nam okolice mogą skrywać tajemnice, których poznanie wiąże się z subtelnym uczuciem przyjemnej ekscytacji. Niekiedy okazuje się, że niepozorny kościół, bądź skruszony murek to znamię dawno minionych czasów, które w naszych umysłach jawią się wyłącznie jako abstrakcyjne wyobrażenia. Choć w codziennym pędzie zdajemy się tego nie dostrzegać, współczesne miasta przepełnione są takimi pomnikami historii. Jednak, by w niepozornej miejscowości dostrzec drzemiące kulturowe bogactwo, należy niekiedy przytoczyć odpowiedni kontekst historyczny.

Historia Olkusza

Niewątpliwie do miejscowości, których przeszłość warto przytoczyć, należy Olkusz, który swe prawa miejskie uzyskał już w 1299 roku. W tym czasie miasto stanowiło osadę górniczą, których mieszkańcy eksploatowali tamtejsze pokłady srebra. Wydobywczy potencjał miasta kwitł przez całe średniowiecze, co owocowało w licznych przywilejach, takich jak ogrodzenie murami miejskimi, przynależność do Sądu Sześciu Miast (organu sądowniczego dla całej Małopolski), a także status Miasta Królewskiego. Olkusz był wówczas jednym z największych ośrodków miejskich tego regionu. Schyłek średniowiecznej świetności miasta przypadł na okres Potopu Szwedzkiego (1655-1660), kiedy to wyczerpanie pokładów cennych surowców zbiegło się z dramatem wojny z najeźdźcą. W tym okresie zniszczeniu uległa większa część miejskiej infrastruktury – kopalnie zostały zalane, a zabudowania spustoszone przez pożary.

Historyczna zawierucha dała się we znaki również po III Rozbiorze Polski (1795), kiedy to Olkusz trafił pod panowanie Austriackie. W okresie Napoleońskim, w 1809 roku miasto wróciło w granice Księstwa Warszawskiego, a następnie (po 1815 roku), Królestwa Polskiego. Od tego czasu, z różnymi skutkami starano się przywrócić miastu dawną świetność – w ramach rewitalizacji wyburzono część dawnych zabudowań, takich jak stary ratusz, a w ich miejscu pojawiły się zupełnie nowe, bądź odbudowane gmachy. Od czasu Powstania Styczniowego, w mieście stopniowo rozwijał się przemysł, a szczególny rozkwit miasta i znajdującej się tam infrastruktury przypadł na okres po pierwszej wojnie światowej.

Miasto nie zostało jednak oszczędzone przez burzliwy okres drugiej wojny światowej –  Olkusz w 1939 roku został zdobyty przez Wehrmacht i wcielony do III Rzeszy. Mieszkańcy Olkusza boleśnie doświadczyli okrucieństwa okupantów, a wydarzenia, takie jak Krwawa Środa, w wyniku której rozstrzelano około 20 Polaków, stanowią tego tragiczne świadectwo. Miasto zostało oswobodzone 20 stycznia 1945 roku. Po wojnie Olkusz wciąż się rozwijał, o czym świadczą powstałe w tym okresie kopalnie, osiedla mieszkaniowe i zakłady pracy.

Zabytki Olkusza

Bogata historia miasta, zarysowana powyżej, gwarantuje obecność ciekawych zabytków, których geneza sięga kilkuset lat wstecz. Z pewnością jednym z godnych uwzględnienia punktów na mapie miasta jest powstała w XIII wieku Bazylika św. Andrzeja, której wnętrze zdobią ścienne malowidła i siedemnastowieczne organy autorstwa Hansa Hummla, jedne z najlepiej zachowanych najstarszych tego typu instrumentów w Europie. Świątynię zdobi również Poliptyk Olkuski, który powstał w 1485 roku.

Równie wiekowym Olkuskim zabytkiem jest średniowieczna Baszta. Zniszczona w XVIII wieku konstrukcja swój obecny kształt zawdzięcza odbudowie, której dokonano w oparciu o zachowane fundamenty. Dziś można podziwiać konstrukcję wraz z odrestaurowanym fragmentem murów obronnych.
Warte uwagi są również liczne zabytkowe kamienice. Jedna z nich, zwana Batorówką, jest jednocześnie najstarszym zachowanym budynkiem na miejskim rynku.

Piętno historii widoczne jest również na takich elementach miejskiej infrastruktury, jak znajdujące się tam cmentarze, a pośród interesujących punktów na mapie miasta, niewątpliwie widnieje Kopiec Kościuszki z 1861 roku.
Niestety, choć wiele zabytków nie przetrwało do naszych czasów, do innych wartościowych elementów zarysowujących przeszłość miasta można zaliczyć też występujące tam pomniki, czy warte odwiedzenia muzea, takie jak Muzeum Pożarnictwa, czy jedyne w swoim rodzaju Muzeum Afrykanistyczne.

Dzielnice i osiedla Olkusza

Miasto Olkusz podzielone jest na 10 osiedli:

• Osiedle Centrum
• Osiedle Czarna Góra
• Osiedle Glinianki
• Osiedle Młodych
• Osiedle Pakuska (dawniej Tysiąclecia)
• Osiedle Pomorzany
• Osiedle Skalskie
• Osiedle Słowiki
• Osiedle Śródmieście
• Osiedle Wschód

Powiat i gmina Olkusz

Współcześnie, miasto jest siedzibą gminy miejsko-wiejskiej Olkusz, leżącej w powiecie olkuskim. Powierzchnia Olkusza wynosi 25,65 kilometrów kwadratowych, a ludność liczy 35 170 mieszkańców. Miejscowość jest siedzibą wielu instytucji, związanych z powiatem olkuskim. Między innymi zaliczają się do nich: Powiatowy Inspektorat Nadzoru Budowlanego, powiatowe komendy policji i straży pożarnej, a także Sąd i Prokuratura Rejonowa.
Gmina Olkusz podzielona jest na 21 Sołectw i liczy prawie 50 tysięcy mieszkańców. 44% powierzchni gminy to użytki rolne, a 45% leśne. Jednocześnie gmina stanowi około 24% powiatu olkuskiego.

Sam powiat olkuski ma powierzchnię 622,19 kilometrów kwadratowych i liczy 111 tysięcy mieszkańców. Największe miasta powiatu to Bukowno, Wolbrom i Olkusz. Geograficznie, powiat położony jest w północno – zachodniej części województwa małopolskiego, w obrębie trzech makroregionów: Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Wyżyny Śląskiej i Wyżyny Miechowskiej.

W ramach podsumowania warto ukazać, iż niekiedy współczesna wizja miasta w interesujący sposób dopełnia się, po zapoznaniu z kontekstem historycznym. Dziś Olkusz jest małym miastem, będącym siedzibą powiatu. Przeszłość miejscowości daje jednak pełny obraz tego, jak wraz z upływem czasu rola tego miejsca przekształcała się, a piętnem zmian dokonujących się na przełomie setek lat, są niepozorne zabytki, będące faktycznie monumentalnymi pomnikami historii.